کتاب آب و هوای گیلان
کتاب آب‌وهوای گیلان کتابی است که به تازگی از سوی انتشارات فرهنگ ایلیا در رشت چاپ شده‌است. این کتاب با حمایت حوزۀ هنری استان گیلان به ثمر رسیده است. کتاب ماحصل همکاری ۶ مولف است که ازاین تعداد، ۴ نفر ایشان از همکاران اداره کل هواشناسی استان گیلان هستند. آقایان نیما فریدمجتهدی، مهندس حسین عابد و همچنین خانم‌ها دکتر سمانه نگاه، مهندس شبنم هادی‌نژادصبوری، مهندس فروغ مومن‌پور از نویسندگان این کتاب هستند که از مجموعه هواشناسی گیلان می‌باشند.
آب‌وهوای کرانۀ جنوب‌غربی دریای کاسپین (استان گیلان) یکی‌از متنوع‌ترین و پیچیده‌ترین شرایط آب‌وهوایی در سراسر فلات ایران است. درهم‌تنیدگی شرایط جوی و جغرافیایی که ماحصل اندرکنش میان عوامل آب‌وهوایی در مقیاس جهانی، منطقه‌ای و محلی است، موجب شده که آب‌وهوای گیلان چه از لحاظ توان‌های بالقوۀ مثبت و چه از نظر وجود برخی‌از مخاطرههای آب‌وهوایی، شرایط ویژه‌ای داشته باشد. همین مسئله دلیل اصلی توجه محققان علوم جوی به مسائل آب‌وهوایی این سرزمین بوده‌است. استفاده از استعدادها و اقدام لازم برای کاهش خسارت‌های ناشی‌از رخداد مخاطرههای جوی نیازمند شناخت از جنبه‌های مختلف آب‌وهوای منطقه و پیش‌بینی به هنگام این مخاطره‌ها است. این شناخت نیز بدون تشریح و تبیین عوامل به‌وجود‌آورنده، تحلیل شرایط، ویژگی‌ها، رفتار، الگوهای زمانی-مکانی پدیده‌های آب‌وهوای گیلان امکان‌پذیر نیست.
متأسفانه بحث آب‌وهوا در بسیاری از مطالعه‌های محیطی در ایران یک مقولۀ حاشیه‌ای و منفعل است و نقشی اساسی در روند این مطالعه‌ها و تبیین شرایط محیطی ندارد و عملاً بخشی خنثی را شامل می‌شود. عموماً تحلیل شرایط آب‌وهوایی در بسیاری از مطالعه‌های محیطی، طرح‌های پژوهشی، آمایش سرزمین و حتی کتب علمی، به‌جزء ارائۀ برخی‌از آمارهای خام پراسنج‌های جوی (بارش، دما و…) مباحث دیگری را در بر نمی‌گیرد.علاوه بر‌این که اطلاعات صرف نیز، بدون تفسیر ارائه می‌شوند و بسیاری از این سندها، بدون استفاده از منابع معتبر است که متأسفانه حتی برخی از استفاده‌کنندگان را به گمراهی می‌کشاند. تفاوت‌های فاحشی که در مقادیر این اطلاعات آن هم از منابعی نامطمئن (به‌غیر از سازمان هواشناسی و شرکت سهامی آب منطقه‌ای) وجود دارد، شاهدی بر این مدعا است. بنابراین در کتاب آب‌وهوای گیلان سعی شده کاستی‌هایی این‌چنینی در این منطقه از کشور برطرف شود. یکی‌از هدف‌های این مطالعه، ساماندهی و یکسان‌سازی سندی مطمئن و معتبر در زمینۀ آب‌وهوا جهت استفادۀ مخاطب‌ها در هر قشری است.
تاکنون هیچ مطالعۀ مستقلی جهت شناختِ شرایط آب‌وهوایی این بخش از کشور صورت نپذیرفته‌است. در زمینۀ آب‌وهوای گیلان به جزء نوشتار ارزشمند مرحوم دکترمحمد‌حسن گنجی در کتاب گیلان، هیچ منبع مستقلی وجود ندارد. این تنها مطلب موجود نیز دارای کاستی و محدودیت‌هایی است که مرتبط به شرایط زمانی مربوط به اوایل دهۀ ۷۰ خورشیدی و کمبود داده، اطلاعات و منابع است. این مطالعه اولین گام در این زمینه می‌باشد. امید است از این دست مطالعه‌ها در کشور توسط دیگر اداره‌های کل هواشناسی، پژوهشکده‌ها و یا محققان دیگر انجام شود، تا با جمع‌آوری نتایج آن‌ها، دیدگاهی مناسب از شرایط جوی و آب‌وهوایی ایران به‌دست آید. بدون شک چنین مطالعه‌هایی منجر به افزایش شناخت از شرایط هواکره در این منطقه می‌شود که به‌شدت شرایط محیطی و زیستی انسان‌های فلات ایران را تحتِ‌تأثیر قرار می‌دهد. این کتاب می‌تواند در اشاعه و ترویج موضوع هواشناسی و آب‌وهواشناسی با چنین عنوانی در میان جامعه مؤثر باشد. چاپ کتاب آب‌وهوای گیلان فرصت مغتنمی جهت آشنایی مخاطبان در مقیاس و سطوح گوناگون از مباحث نظری و کاربردی علوم آب‌وهواشناسی و هواشناسی و افزایش شناخت آن‌ها از این علم است. یکی‌از مهم‌ترین انگیزه‌های چاپ کتاب آب‌وهوای گیلان دریافت درکی نظام‌مند از شرایط آب‌وهوایی استان براساس داده‌های مستند و معتبر از مراکز هواشناسی کشور و شرکت سهامی آب منطقه‌ای به‌عنوان متولیان رسمی داده‌برداری و پایش جو است. در این مطالعه سعی شده با استفاده از منابع بسیاری که در مراکز علمی-اجرایی کشور در دو دهۀ اخیر تولید شده، جنبه‌های گوناگون آب‌وهوای گیلان موردِ بررسی قرار گیرد. استفاده از تجربه‌های کارشناسان بومی که ماحصل درگیری هر روزۀ ایشان با مسائل آب‌وهوایی این منطقه از کشور است، یکی‌از نقاط قوت این نوشتار محسوب می‌شود. برخی‌از یافته‌های جدید کارشناسان آب‌وهواشناسی و هواشناسی که با استفاده از پژوهش‌‌‌های جدید و کاربست ابزارهای به‌روز و مدل‌های جوی به‌دست آمده، جهتِ دسترسی محققان علوم محیطی در این اثر ارائه شده‌است.
پدیده‌ها و سامانه‌های جوی چون جبهۀ درۀ سفیدرود، گردباد دریایی کاسپین، پرفشار کورا، کم‌فشار حرارتی ترکمنستان، گردوخاک ترکمنستان، باند هم‌گرایی غرب دریای کاسپین، برای اولین‌بار در منابع پارسی آب‌وهواشناسی ارائه و معرفی می‌شوند. علاوه‌براین پدیده‌هایی مانند برف دریاچه‌ای دریای کاسپین، برف دلتا و باد گرمش، به‌شکل مفصلی برای خوانندگان موردِ واکاوی قرار گرفته‌است. این کتاب با ارائۀ آمار و اطلاعات هواشناسی به‌شکل تخصصی و با جزئیات به پژوهشگران، برنامه‌ریزان و متخصصین آمایش سرزمین کمک می‌کند. استفاده‌کنندگان کتاب، متخصصان بسیاری از علوم محیطی که منطقۀ موردِ مطالعه‌‌‌اشان استان گیلان ، دریای کاسپین، رشته‌کوه البرز و از سوی دیگر تمامی افرادی که می‌‌خواهند با آب‌وهوای گیلان آشنا شوند، می‌باشند. با‌توجه‌به مشابهت‌های آب‌وهوای گیلان با مازندران و بخش بزرگی از کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین، این کتاب می‌تواند در زمینۀ سازوکارهای مؤثر بر شرایط آب‌وهوای این مناطق به پدیده‌هایی که در بخش پدیده‌های ویژه اشاره شده، موردِ استفادۀ پژوهشگران این مناطق نیز قرار بگیرد.
در فصل اول کتاب، عوامل آب‌وهوایی بیرونی و محلی گیلان معرفی و موردِ بحث قرار گرفته‌است. در فصل دوم، پراسنج‌های آب‌وهوایی، توزیع آماری، تحلیل مکانی و روند تغییرهای جغرافیایی آن‌ها ارائه شده‌است. در فصل سوم، آب‌وهوای گیلان موردِ شناسایی قرار گرفته‌است. یکی‌از مهم‌ترین فصول کتاب، فصل پدیده‌های جوی شاخصِ گیلان (فصل چهارم) است که در کمتر مطالعه‌ای به آن اشاره شده‌است. در این فصل، پدیده‌های جوی شاخص و عمدۀ آب‌وهوای گیلان معرفی شده‌است. برخی‌از پدیده‌های جوی ویژۀ گیلان که از یافته‌های جدید مؤلّفان می‌باشد، موردِ ارزیابی قرار گرفته‌است. در فصل پنجم، مخاطرههای جوی گیلان، معرفی شده‌اند. در فصل بعدی (فصل ششم) تغییر آب‌وهوا(آب‌وهوای گذشته) گیلان موردِ توجه قرار گرفت. تغییرهای آب‌وهوایی از گذشته تا به امروز براساسِ شواهد و مستندهای موجود، موردِ بحث قرار گرفته‌است. درنهایت در فصل هفتم، شرایط آب‌وهوایی آیندۀ گیلان موردِ ارزیابی قرار گرفته‌است. یکی دیگر از یافته‌های پژوهش، تأیید جانمایی بهینۀ برخی‌از ایستگاه‌های همدید استان گیلان است. برخی‌از ایستگاه‌های استان گیلان برای مطالعۀ سازوکار برخی‌از پدیده‌های جوی بسیار مناسب‌اند. به‌عنوانِ‌مثال ایستگاه جیرنده برای مطالعۀ پدیده‌های جوی ناشی‌از جریان جنوبی (باد گرمش) در دامنۀ رو به باد، ایستگاه ماسوله جهت مطالعۀ سامانۀ باد کوه-دره، ایستگاه کشاورزی رشت برای بررسی جبهۀ درۀ سفیدرود، ایستگاه بندرانزلی، کیاشهر و رودسر جهت مطالعۀ پدیده‌های دریایی و ساحلی ناشی‌از اثر دریای کاسپین، ایستگاه همدید منجیل جهت مطالعۀ پدیده‌های ناشی‌از وجود درۀ سفیدرود و تنگۀ منجیل مانند باد منجیل.
شایان ذکر است به‌دلیلِ محدودیت در حجم کتاب، گستردگی مطالب و تفاوت در ماهیت برخی‌از موضوع‌ها، به جنبه‌های کاربردی دیگر آب‌وهوایی گیلان پرداخته نشده‌است. امید است در فرصتی مناسب به‌توان به کاربردهای این علم در زمینه‌های مختلف پرداخت. در تهیۀ این اثر سعی شده ترتیب فصل‌ها به‌گونه‌ای باشد که با مطالعۀ آن مخاطب بتواند به یک درک پیوسته از ساختار آب‌وهوا در گیلان برسد. در هدف‌گذاری برای این‌کار نیز توجه اصلی نگارندگان به تعریف به‌نسبه جامع و نظام‌مند آب‌وهوا به‌عنوانِ فصل مشترک میان چندین سامانۀ آب‌وهوایی متمرکز بوده‌است.